لسان

پروژه Course object

قال علی ع: الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِه‏

لسان

تعریف

برای تعریف زبان بهتر است به همان نقش زبان و آثار آن در زندگی بپردازیم که در ادامه خواهد آمد چرا که تعریف لغوی آن روشن و واضح است که منظور از " لسان" چیست. اما برای فهم اصطلاحی با مراجعه به روایات مشخص است که لسان رابطه مستقیمی با کلام دارد و کلام بروز و ظهور زبان است و در حقیقت آثار بر کلام بار می شود:

  • کلام‏ الحکیم إذا کان موافقا لرضا اللّه تعالى تقبّله‏

  • کَلَامُ‏ الْعَاقِلِ‏ قُوتٌ وَ جَوَابُ الْجَاهِلِ سُکُوت‏

کلامی که در روایات در رابطه با انسان بحث شده منظور همان کلام ظاهری و صوتی است که در پایین مقداری از این روایات آمده اما اینکه منظور از کلام خداوند هم منظور همینگونه کلام است در روایات از آن نهی شده چرا که تکلم الهی ماهیتا با تکلم انسانی متفاوت است:

  • قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام: إِنَّ هِشَامَ بْنَ الْحَکَمِ زَعَمَ‏ «1» أَنَّ اللَّهَ جِسْمٌ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ «2»، عَالِمٌ، سَمِیعٌ، بَصِیرٌ «3»، قَادِرٌ، مُتَکَلِّمٌ، نَاطِقٌ، وَ الْکَلَامُ وَ الْقُدْرَةُ وَ الْعِلْمُ یَجْرِی مَجْرى‏ وَاحِدٍ، لَیْسَ شَیْ‏ءٌ مِنْهَا مَخْلُوقاً.

  • فَقَالَ: «قَاتَلَهُ اللَّهُ، أَ مَا عَلِمَ أَنَّ الْجِسْمَ مَحْدُودٌ، وَ الْکَلَامَ غَیْرُ الْمُتَکَلِّمِ؟ مَعَاذَ اللَّهِ، وَ أَبْرَأُ إِلَى اللَّهِ مِنْ هذَا الْقَوْلِ، لَاجِسْمٌ، وَ لَا صُورَةٌ، وَ لَا تَحْدِیدٌ، وَ کُلُّ شَیْ‏ءٍ سِوَاهُ مَخْلُوقٌ، إِنَّمَا تُکَوَّنُ‏ «4» الْأَشْیَاءُ بِإِرَادَتِهِ وَ مَشِیئَتِهِ، مِنْ غَیْرِ کَلَامٍ‏، وَ لَا تَرَدُّدٍ فِی نَفَسٍ، وَ لَا نُطْقٍ بِلِسَانٍ»

نقش لسان

اما در قبال نقش لسان در سلوک خود یک فرد در ابتدا باید نقش زبان و کلام را به عنوان خلق خداوند بررسی کرد در حقیقت در روایات به این نکته می رسیم که کلام بهترین وسیله فهم معارف و رسیدن به حقائق و علوم است، و از این لحاظ آن را لطیفترین عبادات محسوب مى‏کنیم.

بر بساط نکته‌دانان خود فروشى شرط نیست / یا سخن دانسته گو اى مرد عاقل یا خموش
در حریم عشق نتوان زد دم از گفت و شنید / زانکه آنجا جمله اعضا چشم باید بود و گوش‏

همچنانکه در ادامه یک روایت می فرماید:

  • و لیس على الجوارح عبادة أخف مؤنة و أفضل منزلة و أعظم قدرا عند اللَّه من کلام فیه رضى اللَّه عز و جل و لوجهه و نشر آلاء اللَّه و نعماته على عباده، ألا ترى أن اللَّه لم یجعل فیما بینه و بین رسله معنى یکشف ما اسر الیهم من مکنونات علمه و مخزونات وحیه غیر الکلام، و کذلک بین الرسل و الامم، فثبت بهذا انه أفضل الوسائل و الطف العبادة.
    و یا در روایات دیگری می فرماید:

  • قَالَ ص‏: مَنْ کَفَّ عَنْ شَیْئَیْنِ وَقَاهُ اللَّهُ شَیْئَیْنِ مَنْ کَفَّ لِسَانَهُ‏ عَنْ أَعْرَاضِ الْمُسْلِمِینَ وَقَاهُ اللَّهُ عَثْرَتَهُ وَ مَنْ کَفَّ غَضَبَهُ وَقَاهُ اللَّهُ عَذَابَه‏

  • وَ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: رَاکِبُ الْحَرُونِ أَسِیرُ نَفْسِهِ، وَ الْجَاهِلُ أَسِیرُ لِسَانِهِ‏.

آفت ها و موانع

حال باید دید که با توجه به جایگاه کلام و زبان و ناگزیر بودن از آن، معنای آن چیست و چه آفات و مصالحی برای آن بار می شود:

  • قال الصادق (ع): الکلام اظهار ما فی القلب من الصفاء و الکدر و العلم و الجهل، و قال أمیر المؤمنین (ع): المرء مخبوء تحت لسانه. فزن کلامک و أعرضه على العقل و المعرفة: فان کان للَّه و فی اللَّه فتکلم به، و ان کان غیر ذلک فالسکوت خیر منه.

  • و اللّسان ترجمان الضّمیر و صاحب خبر القلب و به ینکشف ما فی سرّ الباطن و علیه یحاسب الخلق یوم القیامة. و الکلام خمر یسکر القلوب و العقول ما کان منه لغیر اللَّه.و لیس شی‏ء احقّ بطول السّجن من اللّسان.

  • قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ أَسْبَغَ وُضُوءَهُ وَ أَحْسَنَ صَلَاتَهُ وَ أَدَّى زَکَاةَ مَالِهِ وَ کَفَّ غَضَبَهُ وَ سَجَنَ لِسَانَهُ‏ وَ اسْتَغْفَرَ لِذَنْبِهِ وَ أَدَّى النَّصِیحَةَ لِأَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَدِ اسْتَکْمَلَ حَقَائِقَ الْإِیمَانِ وَ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ لَه

  • قَالَ ع‏: مِنْ کَرَمِ الْمَرْءِ خَمْسُ خِصَالٍ مِلْکُهُ لِسَانَهُ‏ وَ إِقْبَالُهُ عَلَى شَأْنِهِ وَ بُکَاؤُهُ عَلَى مَا مَضَى مِنْ زَمَانِهِ وَ حِفْظُهُ لِقَدِیمِ إِخْوَانِهِ وَ حَنَّتُهُ إِلَى أَوْطَانِه

  • قَالَ ع‏ الْإِنْسَانُ لُبُّهُ لِسَانُهُ‏ وَ عَقْلُهُ دِینُهُ وَ مُرُوَّتُهُ حَیْثُ یَجْعَلُ نَفْسَهُ وَ الرِّزْقُ مَقْسُومٌ وَ الْأَیَّامُ دُوَلٌ وَ النَّاسُ إِلَى آدَمَ شَرَعٌ سَوَاء

  • إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى خَلَقَ الْعَقْلَ مِنْ نُورٍ مَخْزُونٍ مَکْنُونٍ فِی سَابِقِ عِلْمِهِ الَّذِی لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهِ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ فَجَعَلَ الْعِلْمَ نَفْسَهُ وَ الْفَهْمَ رُوحَهُ وَ الزُّهْدَ رَأْسَهُ وَ الْحَیَاءَ عَیْنَیْهِ وَ الحِکْمَةَ لِسَانَه

مدح و ذم

"لسان" به خودی خود در روایات ذمی بر آن نیامده بلکه ائمه خود را لسان الله معرفی کرده اند ،چنانکه در روایت می فرمایند: ٍ

  • قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ ع فَأَنْشَأَ یَقُولُ ابْتِدَاءً مِنْهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ نَحْنُ حُجَّةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ بَابُ اللَّهِ وَ نَحْنُ لِسَانُ‏ اللَّهِ وَ نَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ وَ نَحْنُ عَیْنُ اللَّهِ فِی خَلْقِهِ وَ نَحْنُ وُلَاةُ أَمْرِ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ.
    و اگر ذمی هم آمده در باب عملکرد لسان است و نقش زبان را در خیر و شر بیان می فرماید چنانکه در روایت می فرماید:

    • عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع قَالَ: إِنَّ لِسَانَ‏ ابْنِ آدَمَ یُشْرِفُ عَلَى جَمِیعِ جَوَارِحِهِ- کُلَّ صَبَاحٍ فَیَقُولُ کَیْفَ أَصْبَحْتُمْ فَیَقُولُونَ بِخَیْرٍ إِنْ تَرَکْتَنَا وَ یَقُولُونَ اللَّهَ اللَّهَ فِینَا وَ یُنَاشِدُونَهُ وَ یَقُولُونَ إِنَّمَا نُثَابُ وَ نُعَاقَبُ بِکَ.
      در حقیقت یعنی ثواب و عقاب بسته به عملکرد لسان است.

آثار

با توجه به فضای روایات مربوط به لسان، روایت" المرء مخبوء تحت لسانه" در مقام بیان راه و روش برای فرد است در قبال شناخت دیگران، یعنی اینکه برای شناخت منافق از غیر منافق به کلام او توجه کن و از کلام او می توانی او را بشناسی. همانطور که در روایت می فرماید:

  • قُلْتُ أَرْبَعاً أَنْزَلَ اللَّهُ (تَعَالَى) تَصْدِیقِی بِهَا فِی کِتَابِهِ، قُلْتُ: الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ فَإِذَا تَکَلَّمَ ظَهَرَ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ (تَعَالَى) «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ»
    علت هم این است که رابطه زبان با عمل یک رابطه دو طرفه است یعنی اینکه برای پاک کردن عمل اول باید در صداقت زبان کوشید، صداقت به این معنی که قولش با عملش یکی باشد همانطور که می فرماید

  • قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏مَنْ صَدَقَ لِسَانُهُ‏ زَکَى عَمَلُهُ وَ مَنْ حَسُنَتْ نِیَّتُهُ زِیدَ فِی رِزْقِهِ وَ مَنْ حَسُنَ بِرُّهُ بِأَهْلِ بَیْتِهِ مُدَّ لَهُ فِی عُمُرِهِ.
    و از طرف دیگر کسی که عملش پاک باشد، عملش هم در زبانش موثر است و از این جهت است که می فرماید با استفاده از کلام می توانی یک فرد را بشناسی. یعنی در حقیقت زبان تابلوی بیرونی انسان است برای شناخت او.

ریشه و بستر لسان

با توجه به روایات بالا می شود فهمید که در حقیقت فرمانده زبان، عقل است و نشانه کمال آن ، جاری شدن حکمت است که روایات ذیل را می توان نشانه تأیید این قول ذکر کرد:

  • قَالَ ع‏ لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِه‏

  • عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَا أَخْلَصَ الْعَبْدُ الْإِیمَانَ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعِینَ یَوْماً أَوْ قَالَ مَا أَجْمَلَ عَبْدٌ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعِینَ یَوْماً إِلَّا زَهَّدَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الدُّنْیَا وَ بَصَّرَهُ دَاءَهَا وَ دَوَاءَهَا فَأَثْبَتَ الْحِکْمَةَ فِی قَلْبِهِ وَ أَنْطَقَ بِهَا لِسَانَهُ‏ ثُمَّ تَلَا- إِنَّ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَیَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ ذِلَّةٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ کَذلِکَ‏ نَجْزِی الْمُفْتَرِینَ‏ فَلَا تَرَى صَاحِبَ بِدْعَةٍ إِلَّا ذَلِیلًا وَ مُفْتَرِیاً عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلَى رَسُولِهِ ص وَ عَلَى أَهْلِ بَیْتِهِ ص إِلَّا ذَلِیلًا.

  • الْعَاقِلُ مَنْ عَقَلَ لِسَانَهُ إِلَّا عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ

  • الْعَاقِلُ مَنْ صَانَ لِسَانَهُ عَنِ الْغِیبَة

  • منْ أَخْلَصَ لِلَّهِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً ظَهَرَتْ یَنَابِیعُ الْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَى لِسَانِه‏
    در حقیقت با توجه به فضای روایت می توان اینگونه برداشت کرد که اثر عقل بر روی زبان جاری می شود و نمایان است.

مراتب و انواع و اقسام

شاید بتوان گفت روایات مربوط به لسان را می شود به سه دسته تقسیم کرد: روایات مربوط به نقش وآثار روش های سخن گفتن در حیطه فردی، روایات مربوط به نقش وآثار اجتماعی زبان ، روایات مربوط به نقش و آثار سیاسی و حکومتی زبان.
این تقسیم بندی فقط به جهت تفکیک روایات برای فهم بیشتر است نه اینکه هر قسم ارتباطی با هم ندارند بلکه آثار فردی زبان در اجتماع تأثیر گذار است و آثار اجتماعی بر فضای حکومتی و سیاسی موثر است و به هر حال از لحاظ خارجی این تقسیم بندی بی معنی است و فقط برای تقریب به ذهن انجام گرفته است:
روایات مربوط به نقش وآثار روش های سخن گفتن در حیطه فردی:

  • قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏مَنْ صَدَقَ لِسَانُهُ‏ زَکَى عَمَلُهُ وَ مَنْ حَسُنَتْ نِیَّتُهُ زِیدَ فِی رِزْقِهِ وَ مَنْ حَسُنَ بِرُّهُ بِأَهْلِ بَیْتِهِ مُدَّ لَهُ فِی عُمُرِهِ

  • قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ أَمْسِکْ لِسَانَکَ فَإِنَّهَا صَدَقَةٌ تَصَدَّقُ بِهَا عَلَى نَفْسِکَ ثُمَّ قَالَ وَ لَا یَعْرِفُ عَبْدٌ حَقِیقَةَ الْإِیمَانِ حَتَّى یَخْزُنَ مِنْ لِسَانِهِ‏.

در این روایت حقیقت ایمان یک فرد را به زبان او گره زده است.
«لا یستقیم إیمان عبد حتى یستقیم قلبه، و لا یستقیم قلبه حتى یستقیم لسانه‏».

  • قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: «إِذَا أَحْرَمْتَ، فَعَلَیْکَ بِتَقْوَى اللَّهِ، وَ ذِکْرِ اللَّهِ کَثِیراً، وَ قِلَّةِ الْکَلَامِ إِلَّا بِخَیْرٍ؛ فَإِنَّ مِنْ تَمَامِ الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ أَنْ یَحْفَظَ الْمَرْءُ لِسَانَهُ‏ إِلَّا مِنْ خَیْرٍ، کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: «فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ» وَ الرَّفَثُ: الْجِمَاعُ؛ وَ الْفُسُوقُ: الْکَذِبُ وَ السِّبَابُ؛ وَ الْجِدَالُ: قَوْلُ الرَّجُلِ: لَاوَاللَّهِ، وَ بَلى‏ وَ اللَّهِ.

  • مَنْ حَفِظَ لِسَانَهُ‏ سَتَرَ اللَّهُ عَوْرَتَه

  • قَالَ ع‏ أَزْرَى بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَشْعَرَ الطَّمَعَ وَ رَضِیَ بِالذُّلِّ مَنْ کَشَفَ عَنْ ضُرِّهِ وَ هَانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ مَنْ أَمَّرَ عَلَیْهَا لِسَانَه‏

  • قَالَ ع‏ طُوبَى لِمَنْ ذَلَّ فِی نَفْسِهِ وَ طَابَ کَسْبُهُ وَ صَلَحَتْ سَرِیرَتُهُ وَ حَسُنَتْ خَلِیقَتُهُ وَ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ وَ أَمْسَکَ الْفَضْلَ مِنْ لِسَانِهِ‏ وَ عَزَلَ عَنِ النَّاسِ شَرَّهُ وَ وَسِعَتْهُ السُّنَّةُ وَ لَمْ یُنْسَبْ إِلَى بِدْعَة

  • وَ قَالَ ع‏: مَنْ وُقِیَ شَرَّ ثَلَاثَةٍ فَقَدْ وُقِیَ الشَّرَّ کُلَّهُ لَقْلَقَهُ وَ قَبْقَبَهُ وَ ذَبْذَبَهُ لَقْلَقُهُ لِسَانُهُ‏ وَ قَبْقَبُهُ بَطْنُهُ وَ ذَبْذَبُهُ فَرْجُه‏

  • وَ لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یُخَالِفُ لِسَانُهُ‏ قَلْبَهُ وَ قَوْلُهُ فِعْلَهُ وَ سَرِیرَتُهُ عَلَانِیَتَهُ وَ لِلْمُرَائِی ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یَنْشَطُ إِذَا کَانَ مَعَ غَیْرِهِ وَ یَحْرِصُ عَلَى کُلِّ أَمْرٍ یَعْلَمُ فِیهِ الْمِدْحَةَ وَ لِلْغَافِلِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ اللَّهْوُ وَ السَّهْوُ وَ النِّسْیَان

  • قَالَ ص‏: مَنْ کَفَّ عَنْ شَیْئَیْنِ وَقَاهُ اللَّهُ شَیْئَیْنِ مَنْ کَفَّ لِسَانَهُ‏ عَنْ أَعْرَاضِ الْمُسْلِمِینَ وَقَاهُ اللَّهُ عَثْرَتَهُ وَ مَنْ کَفَّ غَضَبَهُ وَقَاهُ اللَّهُ عَذَابَه‏

  • قَالَ ع‏: مِنْ کَرَمِ الْمَرْءِ خَمْسُ خِصَالٍ مِلْکُهُ لِسَانَهُ‏ وَ إِقْبَالُهُ عَلَى شَأْنِهِ وَ بُکَاؤُهُ عَلَى مَا مَضَى مِنْ زَمَانِهِ وَ حِفْظُهُ لِقَدِیمِ إِخْوَانِهِ وَ حَنَّتُهُ إِلَى أَوْطَانِه

  • قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏ خَمْسُ خِصَالٍ مَنْ لَمْ تَکُنْ فِیهِ فَلَا تَرْجُوهُ مَنْ لَا یُعْرَفُ الْکَرَمُ فِی طَبْعِهِ وَ الدِّیَانَةُ فِی خُلُقِهِ وَ الصِّدْقُ فِی لِسَانِهِ‏ وَ النُّبْلُ فِی نَفْسِهِ وَ مَخَافَةٌ مِنْ رَبِّه‏

  • الْمَرْءُ یَعْثُرُ بِرِجْلِهِ فَیَبْرَأُ وَ یَعْثُرُ بِلِسَانِهِ فَیُقْطَعُ رَأْسُهُ وَ لِسَانُهُ‏ احْفَظْ لِسَانَکَ فَإِنَّ الْکَلِمَةَ أَسِیرَةٌ فِی وَثَاقِ الرَّجُلِ فَإِنْ أَطْلَقَهَا صَارَ أَسِیراً فِی وَثَاقِهَا

  • وَ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: رَاکِبُ الْحَرُونِ أَسِیرُ نَفْسِهِ، وَ الْجَاهِلُ أَسِیرُ لِسَانِهِ‏.

  • عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَا أَخْلَصَ الْعَبْدُ الْإِیمَانَ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعِینَ یَوْماً أَوْ قَالَ مَا أَجْمَلَ عَبْدٌ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعِینَ یَوْماً إِلَّا زَهَّدَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الدُّنْیَا وَ بَصَّرَهُ دَاءَهَا وَ دَوَاءَهَا فَأَثْبَتَ الْحِکْمَةَ فِی قَلْبِهِ وَ أَنْطَقَ بِهَا لِسَانَهُ‏ ثُمَّ تَلَا- إِنَّ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَیَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ ذِلَّةٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ کَذلِکَ‏ نَجْزِی الْمُفْتَرِینَ‏ فَلَا تَرَى صَاحِبَ بِدْعَةٍ إِلَّا ذَلِیلًا وَ مُفْتَرِیاً عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلَى رَسُولِهِ ص وَ عَلَى أَهْلِ بَیْتِهِ ص إِلَّا ذَلِیلًا.

  • الْمَرْءُ بِأَصْغَرَیْهِ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ‏ إِنْ قَاتَلَ قَاتَلَ بِجَنَانٍ وَ إِنْ نَطَقَ نَطَقَ بِبَیَان‏

  • مَنْ أَمَّرَ عَلَیْهِ لِسَانَهُ‏ قَضَى بِحَتْفِه‏

  • منْ أَخْلَصَ لِلَّهِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً ظَهَرَتْ یَنَابِیعُ الْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَى لِسَانِه‏

    روایات مربوط به نقش وآثار اجتماعی زبان:

  • إِنَّ أَبْغَضَ خَلْقِ اللَّهِ عَبْدٌ اتَّقَى النَّاسُ لِسَانَهُ

  • قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَنْ خَافَ النَّاسُ لِسَانَهُ فَهُوَ فِی النَّار

  • مِنَ النَّاسِ مَنْ رِزْقُهُ فِی التِّجَارَةِ وَ مِنْهُمْ مَنْ رِزْقُهُ فِی السَّیْفِ وَ مِنْهُمْ مَنْ رِزْقُهُ فِی لِسَانِهِ.

  • لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یُخَالِفُ لِسَانُهُ‏ قَلْبَهُ وَ قَلْبُهُ فِعْلَهُ وَ عَلَانِیَتُهُ سَرِیرَتَه

  • قَالَ ع‏ مَا أَضْمَرَ أَحَدٌ شَیْئاً إِلَّا ظَهَرَ فِی فَلَتَاتِ لِسَانِهِ‏ وَ صَفَحَاتِ وَجْهِه‏

  • قَالَ ع‏ تَکَلَّمُوا تُعْرَفُوا فَإِنَّ الْمَرْءَ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِه‏

  • قَالَ ص‏: مَنْ کَفَّ عَنْ شَیْئَیْنِ وَقَاهُ اللَّهُ شَیْئَیْنِ مَنْ کَفَّ لِسَانَهُ‏ عَنْ أَعْرَاضِ الْمُسْلِمِینَ وَقَاهُ اللَّهُ عَثْرَتَهُ وَ مَنْ کَفَّ غَضَبَهُ وَقَاهُ اللَّهُ عَذَابَه‏

  • وَ لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یُخَالِفُ لِسَانُهُ‏ قَلْبَهُ وَ قَوْلُهُ فِعْلَهُ وَ سَرِیرَتُهُ عَلَانِیَتَهُ وَ لِلْمُرَائِی ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یَنْشَطُ إِذَا کَانَ مَعَ غَیْرِهِ وَ یَحْرِصُ عَلَى کُلِّ أَمْرٍ یَعْلَمُ فِیهِ الْمِدْحَةَ وَ لِلْغَافِلِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ اللَّهْوُ وَ السَّهْوُ وَ النِّسْیَان

  • مَنْ عَذُبَ لِسَانُهُ‏ کَثُرَ إِخْوَانُه‏

روایات مربوط به نقش و آثار سیاسی و حکومتی زبان:

  • قُلْتُ أَرْبَعاً أَنْزَلَ اللَّهُ (تَعَالَى) تَصْدِیقِی بِهَا فِی کِتَابِهِ، قُلْتُ: الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ فَإِذَا تَکَلَّمَ ظَهَرَ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ (تَعَالَى) «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ»

  • لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یُخَالِفُ لِسَانُهُ‏ قَلْبَهُ وَ قَلْبُهُ فِعْلَهُ وَ عَلَانِیَتُهُ سَرِیرَتَه

  • وَ لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یُخَالِفُ لِسَانُهُ‏ قَلْبَهُ وَ قَوْلُهُ فِعْلَهُ وَ سَرِیرَتُهُ عَلَانِیَتَهُ وَ لِلْمُرَائِی ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یَنْشَطُ إِذَا کَانَ مَعَ غَیْرِهِ وَ یَحْرِصُ عَلَى کُلِّ أَمْرٍ یَعْلَمُ فِیهِ الْمِدْحَةَ وَ لِلْغَافِلِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ اللَّهْوُ وَ السَّهْوُ وَ النِّسْیَان

  • لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یُخَالِفُ لِسَانُهُ‏ قَلْبَهُ وَ قَلْبُهُ فِعْلَهُ وَ عَلَانِیَتُهُ سَرِیرَتَه

درمان و ضد لسان

برای تعریف ضد لسان باید به تعریف کلام برگردیم که عملکرد لسان در غالب کلام ظهور دارد ضد کلام هم سکوت است که در روایات از آن با عنوان صمت تعبیر می شود که در بسایری موارد بر آن مدح وارد شده است که در حقیقت در مقابل پرحرفی و بیهوده گویی و یاوه گویی است. چنانکه می فرماید:

  • قال الصّادق علیه السّلام‏: الصّمت شعار المحقّقین بحقائق ما سبق، و جفّ القلم به‏ و هو مفتاح کلّ راحة من الدّنیا و الآخرة و الصّون من الخطایا و الزّلل‏ و قد جعله اللَّه سترا على الجاهل، و تزیّنا للعالم. و فیه عزل الهوى‏ و ریاضة النّفس. و حلاوة العبادة، و زوال قساوة القلب‏ و العفاف و المروّة من رتع حول الحمى کاد ان یقع فیه

    یا در روایات بسیار دیگری نیز از آن مدح شده از جمله:

  • لِحُبِّ الدُّنْیَا صَمَّتِ‏ الْأَسْمَاعُ عَنْ سَمَاعِ الْحِکْمَةِ وَ عَمِیَتِ الْقُلُوبُ عَنْ نُورِ الْبَصِیرَةِ

  • طُوبَى لِمَنْ صَمَتَ‏ إِلَّا مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ

  • صَمْتٌ‏ تُحْمَدُ عَاقِبَتُهُ خَیْرٌ مِنْ کَلَامٍ تُذَمُّ مغتبه [مَغَبَّتُهُ‏]

  • مَنْ عَقَلَ صَمَتَ‏

  • صَمْتٌ‏ یَکْسِبُکَ الْوَقَارُ خَیْرٌ مِنْ کَلَامٍ یَکْسُوکَ الْعَارَ

  • صَمْتٌ‏ یَکْسُوکَ الْکَرَامَةَ خَیْرٌ مِنْ قَوْلٍ یُکْسِبُکَ النَّدَامَةَ

  • صَمْتُ‏ الْجَاهِلِ سِتْرُهُ

  • صَمْتٌ‏ یُعْقِبُکَ السَّلَامَةَ خَیْرٌ مِنْ نُطْقٍ [قَوْلٍ‏] یُعْقِبُکَ الْمَلَامَةَ

  • مَنْ صَمَتَ‏ سَلِمَ

راه درمان پر حرفی هم همانطور که در روایات بالا ذکر شد ارائه کلام به عقل است و اگر فایده داشت نطق کند و اگر نداشت حرفی نزند چنانکه روایت به وضوح این را نشان می دهد:

  • قَالَ ع‏ لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِه‏
    در حقیقت در وقام عمل اصل بر سکوت و صمت است مگر در جایی که لازم باشد که روایات بسیاری موید این حرف است از جمله:

  • طُوبَى لِمَنْ صَمَتَ‏ إِلَّا مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ

  • صَمْتٌ‏ تُحْمَدُ عَاقِبَتُهُ خَیْرٌ مِنْ کَلَامٍ تُذَمُّ مغتبه [مَغَبَّتُهُ‏]

  • مَنْ عَقَلَ صَمَتَ‏

مصادیق خاص زبان

در روایات و قران لسان صدق بسیار مورد مدح قرار گرفته است که آن را امیراالمومنین ع یا خود قران شمرده اند:

  • الْعَمَلُ بِطَاعَةِ اللَّهِ أَرْبَحُ وَ لِسَانُ الصِّدْقِ أَزْیَنُ وَ أَنْجَح‏

  • لِسَانُ‏ الصِّدْقِ یَجْعَلُهُ اللَّهُ لِلْمَرْءِ فِی النَّاسِ خَیْرٌ لَهُ مِنَ الْمَالِ [یُوَرِّثُهُ غَیْرَهُ‏] یَرِثُهُ غَیْرُه‏

  • وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ‏ صِدْقٍ عَلِیًّا

  • وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع- حَدَّثَنِی بِذَلِکَ أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیِّ ع‏

  • قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ‏ فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَ ما یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ کُلًّا جَعَلْنا نَبِیًّا وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ‏ صِدْقٍ‏ عَلِیًّا «3» یَعْنِى بِهِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ ع لِأَنَّ إِبْرَاهِیمَ قَدْ کَانَ دَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَجْعَلَ لَهُ‏ لِسانَ‏ صِدْقٍ‏ فِی الْآخِرِینَ‏ فَجَعَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَهُ وَ لِإِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ لِسَانَ‏ صِدْقٍ‏ عَلِیّا

در روایات مصادیق بسیاری برای گناهان زبان ذکر شده از جمله غیبت، مسخره کردن و ... و یا به طور خاص در رابطه با لسان برخی مناصب از جمله قاضی روایت آمده، که در روایات ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:

  • عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ: لِسَانُ‏ الْقَاضِی بَیْنَ جَمْرَتَیْنِ مِنْ نَارٍ حَتَّى یَقْضِیَ بَیْنَ النَّاسِ فَإِمَّا إِلَى الْجَنَّةِ وَ إِمَّا إِلَى النَّارِ.

  • قَالَ الصَّادِقُ ع‏ مَنْ لَقِیَ النَّاسَ بِوَجْهٍ وَ عَابَهُمْ بِوَجْهٍ جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَهُ لِسَانٌ‏ مِنْ نَار

  • لِسَانُ‏ الْجَاهِلِ مِفْتَاحُ حَتْفِه‏

  • کَمْ مِنْ إِنْسَانٍ أَهْلَکَهُ لِسَان‏

  • لِسَانُ‏ الْمُرَائِی جَمِیلٌ وَ فِی قَلْبِهِ الدَّاءُ الدَّخِیل‏